كتێبی (من أوراق المعارضە: أصدقا‌و فی المنفی أعدا و فی الوطن: لە بەڵگەكانی ئۆپۆزسیۆنەوە: دۆست لە تاراوگە و دوژمن لە نیشتیمان).
دەسەڵاتدارانی عێراق: لە تاراوگە دۆست و لە وڵات دوژمن
سەربردەی نیو سەدە خەبات و تەمەنی رۆژنامەنووس و سیاسەتڤانی چەپی عێراقی فایەق بەتی یە. ئەم كتێبە لەدوو توێی (320) لاپەڕەدا لە ساڵی (2018) لەلایەن دەزگای ئەلمەدا بڵاوكراوەتەوە.
فایەق بەتی لە ساڵی (1935) لە بەغدا لەدایكبووە. بڕوانامەی بەكالۆریۆسی لە رۆژنامەگەری لە زانكۆی ئەمەریكی لە قاهیرە بەدەستهێناوە، بڕوانامەی دكتۆرای لە رۆژنامەگەری لە زانكۆی مۆسكۆ بەدەستهێناوە. ساڵی (1959) بۆتە سەرنوسەری رۆژنامەی (البلاد) ئەو رۆژنامەیەی كاتی خۆی (رۆفائیل بەتی)ی باوكی ساڵی (1929) بەهاوكاری جوبران ملكۆن بۆ یەكەمجار لە بەغدا دەریكردوە. لە ساڵی (1959) یەكێك بووە لە دامەزرێنەرانی سەندیكای رۆژنامەنوسانی عێراق. ساڵی (1979) عێراقی بەجێهێشتوە. لە كۆنگرەی پێنجەم‌و شەشەم‌و حەوتەمی حزبی شیوعی عێراقی لە ساڵانی (1993)و (1997)و (2001) بە ئەندامی لیژنەی مەركەزی هەڵبژێردراوە. خاوەنی نزیكەی بیست كتێبی چاپكراوە، یەكێك لە كتێبەكانی بەناونیشانی "ئینسكلۆپیدیای رۆژنامەگەری كوردییە لە عێراق". رۆژی (26/1/2016) لە لەندەن كۆچی دوایی كردوە.
تێكەڵاوبوون بە سیاسەت و میدیا
بەتی سەرەتای تێكەڵابونی بە چالاكی سیاسی بۆ سەردەمی پادشایەتی دەگێڕێتەوە، لەوبارەیەوە دەڵێت: كاتێك خوێندكاری قۆناغی ناوەندی بووم، بەهۆی باوكمەوە كە نەیاری حكومەتی پادشایی بوو تێكەڵاو بە سیاسەت بووم. بەشداری چالاكییە سیاسیەكانم دەكرد. ساڵی (1952) بەشداریم لە راپەڕینی تشریندا لە دژی حكومەت كرد، داوای ئازادی‌و ئازادكردنی گیراوە سیاسیەكانمان دەكرد، هەروەها داوای هەڵوەشانەوەی قانونی هەڵبژاردنمان دەكرد، چونكە بەهۆیەوە بەدوو قۆناغ هەڵبژاردن دەكرا‌و داوامانكرد قانونێكی نوێ دابنرێت بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن بە یەك قۆناغ. بۆ یەكەمجار توشی پێكدادان لەگەڵ پۆلیس هەستام‌و سەرم بەقوڵی شكاو كەوتمە سەر زەوی.
نووسەر زۆرینەی تەمەنی خۆی لە بواری رۆژنامەگەریدا بەسەربردوە، بەهۆی ئەوەی لەلایەك باوكی رۆژنامەنوس بووە، لەلایەكی دیكەش بەشی رۆژنامەگەری خوێندوە. لەوبارەیەوە دەڵێت: دوای ئەوەی لە قاهیرە گەڕامەوەو بەكالۆریۆسم لە رۆژنامەوانیدا بەدەستهێنا. بۆ ماوەی یەك ساڵ بوومە سەرنوسەری رۆژنامەی (البلاد). دواتر بانگكرام بۆ خزمەتی سەربازی، دوای تەواوكردنی ئەو خزمەتەش گەڕامەوە بۆ رۆژنامەكە، بەڵام بەهۆی رێگرییەكانی وەزارەتی بەرگری‌و بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئاسایش‌و موخابەرات، بوومە بەڕێوەبەری نووسین‌و رێگەیان نەدام ببمەوە سەرنووسەر".
لەساڵی (1979) سەدام حسێن دەبێتە سەرۆك كۆماری عێراق، هەر لەو ساڵەدا بەتی عێراق بەجێدەهێڵێت‌و لە لەندەن دەگیرسێتەوە، دوای روخانی رژێمی بەعس لە ساڵی (2003) دەگەڕێتەوە بۆ بەغدا. ناوبراو، قۆناغی فەرمانڕەوایی بەعسیەكان لە ماوەی ساڵانی (1963 – 2003) بە "ترسناكترین قۆناغی مێژوویی عێراق" ناودەبات.
خەبات لە ریزەكانی ئۆپۆزسیۆندا
د. فایەق دوای بەجێهێشتنی عێراق لە لەندەنی پایتەختی بەریتانیا دەگیرسێتەوە، وەكو خۆی باسیدەكات لە شوباتی (1983) لە لەندەن بۆ یەكەمجار ناوی (كۆنگرەی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی) بیستوە. بەتی دەڵێت: ئەو كۆنگرەیە لەشاری تەرابلوسی رۆژئاوا لە وڵاتی لیبیا بەسترا. ئامانج لێی یەكخستنی ریزەكانی ئۆپۆزسیۆن بوو، حەڤدە لایەن تیایدا بەشداربوون كە من پێشتر ناوی هەندێكیانم نەبیستبوو، پێنج لایەنیان پارتی كوردی بوون.
بەتی كادرێكی ناسراوی حزبی شیوعی عێراق بووە. لە ساڵی (1986) حزبەكەی قایل دەكات رۆژنامەیەك دەربكات. لەمبارەیەوە دەڵێت: دوای چەند گەشتێكی كورت حزبی شیوعی عێراقی قایلبوو بە دەركردنی رۆژنامەیەك لە بەریتانیا. رۆژنامەكە نیو مانگی بوو بە قەبارەی تابلۆید بەناوی (العراق الغد). ژمارە یەكی لە (16/12/1986) دەرچوو، بۆ ماوەی ساڵ‌و نیوێك بەبێ وەستان بەردەوام بوو، دوا ژمارەی كە ژمارە (32) بوو لە ناوەڕاستی حوزەیرانی (1988) دەرچوو.
سەبارەت بە یەكەم چالاكی ئاشكرای وەكو نەیارێكی رژێمی دیكتاتۆری بەعس، د.فایەق دەڵێت: یەكەم چالاكیم لە لەندەن بوو، لە (7/ئاب/1991)، كاتێك لە (دیوانی كوفە) لەبەردەم ژمارەیەكی زۆری جەماوەردا بابەتێكم لەبارەی (میحنەتی رۆژنامەگەری عێراقی) پێشكەشكرد. دواتر بەشداریم لە كۆنگرەو چالاكییەكانی ئۆپۆزسیۆن لە بەیروت‌و دیمەشق‌و لەندەن‌و واشنتۆن كرد".
یەكێك لەو كەسایەتیە پڕ لە رەمزو رازانەی بەتی باسیدەكات ئەحمەد چەلەبی سەرۆكی كۆنگرەی نیشتیمانی عێراقە. ئەو دەڵێت: لە ئەیلولی (1992) بۆ یەكەمجار د.ئەحمەد چەلەبی وەكو "سەركردە"یەك لە گۆڕەپانەكە دەركەوت‌و لە هاوینەهەواری سەڵاحەدین یەكەم بنكەی دانا. دوای هاتنە ناوەوەی چەلەبی بۆ گۆڕەپانی ئۆپۆزسیۆن هەندێك سەرچاوە ئاشكرایان كرد ئەمەریكا بایەخ‌و پشتیوانی لەم "كۆرپە" نوێیە دەكات. چەلەبی بەردەوام رەتیدەكردەوە سەرچاوەی دارایی حزبەكەی "كۆنگرەی نیشتیمانی" ئاشكرا بكات‌و دەیووت لەلایەن هەندێك كەسایەتی عێراقی‌و بازرگانی نیشتیمانیەوە كۆمەك دەكرێت... منیش بڕوام وابوو ئەو كۆمەك‌و پشتیوانیە مادییەی لە چەلەبی دەكرێت لەلایەن ئەمەریكاوەیە.
شەڕو دیموكراسیەتی كوردی
لەدوای راپەڕینی ساڵی (1991) خەڵكی كوردستان، فایەق بەتی تاراوگە جێدەهێڵێت و لە كوردستان نیشتەجێ دەبێت. لەم ماوەیەشدا بەهۆی كاری سیاسیەوە پەیوەندی لەگەڵ زۆرێك لە سەركردە كوردەكاندا چێدەكات. ئەو بەشێكی زۆری كتێبەكەی تەرخانكردوە بۆ باسكردن لە شەڕی ناوخۆو دۆخی كوردستان لە ساڵانی (1992) تاوەكو (1998)، هەروەها كاریگەری ئەو شەڕانە لەسەر لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی و هەوڵی ئەو لایەنانە بۆ خامۆشكردنی شەڕەكە.
ناوبراو لە ئەنجامگیری باسكردنی شەڕی ناوخۆدا، دەڵێت: لەڕاستیدا ئەزمونی دیموكراسی لەو رۆژەوە كۆتایهات كە ئەو دوو پارتە گەورەیە لەدوای یەكەم هەڵبژاردنی پارلەمانی كوردستان لە ناوەڕاستی (1992)، رایانگەیاند لەسەر شێوازی "پەنجا بە پەنجا" رێكەوتون.
دەربارەی رۆڵی حزبە عێراقیەكان‌و حزبەكانی دەرەوەی یەكێتی‌و پارتی بۆ كۆتایهێنان بە شەڕەكە، دەڵێت: حزبەكانی دیكە هەوڵیاندا ببنە لایەنی سێیەم‌و پشتگیری ئەو دوو لایەنە نەكەن، بەڵام هەوڵەكانیان بۆ نەهێشتنی قەیرانەكەو ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان دوو حزبەكە شكستی هێناو دەهێنا، لەبەر هۆكارێكی بنەڕەتی ئەویش نەبوونی بنەماكانی ژیانی سیاسی دروست بوو كە خۆی لە برەودان بە كەشی دیموكراسی‌و رێزگرتنی شەرعیەتی دەستوری دەبینێتەوە.
ناوبراو بۆ بەڵگاندنی وتەكانی، ئاماژە بە چەند دیدارێكی خۆی لەگەڵ تاڵەبانی‌و بارزانی دەكات، پاشان نمونە بە گفتوگۆیەكی خۆی لەگەڵ جەوهەر نامیق سالم سەرۆكی پارلەمان دەهێنێتەوەو دەڵێت: سالم پێیوتم ئەگەر متمانەو نیەتی باش لەلای سەركردایەتی هەردوو حزبەكە هەبێت، چارەسەری بنەڕەتی كێشەكە زیاتر لە نیوكاتژمێر ناخایەنێ.
هەر لەبارەی شەڕی ناوخۆوە، نوسەر ئاماژە بە رۆڵی هەریەكە لە رژێمی بەعس‌و توركیاو ئێران دەكات‌و دەڵێت: ئێران‌و توركیا دەیانویست دۆخەكە بەو جۆرە بمێنێتەوە، بەشێوەیەكی دوولایەنە كاریان دەكردو سودیان لەو بۆشاییە سیاسی‌و ئەمنییە وەردەگرت، بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندییە هەنوكەیی‌و ئایندەییەكانی خۆیان هەوڵی راكێشانی لایەنە كوردییەكانیان دەدا. توركیاو ئێران بەرژەوەندییەكی هاوبەشیان هەبوو ئەویش شكست پێهێنانی ئەزمونی كوردستان بوو. چونكە دەیانویست لەو رێگەیەوە خەون‌و خواستەكانی كوردانی وڵاتەكانیان لەناوبەرن. رژێمی عێراقیش بۆ قوڵكردنەوەی قەیرانەو شكستپێهێنانی ئەزمونەكە دۆخەكەی دەقۆستەوە.
كوردو ئۆپۆزسیۆنی عێراقی
لەبارەی رۆڵی لایەنە كوردییەكان لە پشتیوانیكردنی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی، نووسەر دەڵێت: بزوتنەوەی نیشتیمانیی كوردی بەردەوام هاوپەیمانێكی ستراتیژی هێزە نیشتیمانی و دیموكراتیەكانی عێراق بووە. لە سەرەتای هەشتاكانەوە لە هیچ شێوەیەك لە شێوەكانی كاری هاوبەش لەنێوان پارت‌و كۆمەڵە ئۆپۆزسیۆنە عێراقیەكاندا دوانەكەوتوە. بەڵام زۆر بەداخەوە هەندێكجار هەردوو پارتە سەرەكیەكە شەڕی یەكتریان دەكردو پاشان ئاگربەستیان رادەگەیاند، ئەمەش دەبووە هۆی هەڵپەساردن و كۆتایهاتنی رۆڵی سەركردایەتی سیاسی بەرەی كوردستانی، ئەمەش لەڕوی سیاسی و مەیدانیەوە كاریدەكردە سەر ئۆپۆزسیۆنی عێراقی.
سەبارەت بە چەسپاندنی مافەكانی كورد لە كۆنگرەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراقیدا، نوسەر باس لەوە دەكات لە مانگی شوباتی (1990) حەڤدە لایەن لە دیمەشق كۆدەبنەوە. لەو كۆبونەوەیەدا كەمال خۆشناوو عیزەدین بەرواری نوێنەرایەتی بەرەی كوردستانی دەكەن‌و لیژنەی كاری هاوبەشی نیشتیمانی رادەگەیەنن. لە خاڵی چوارەمی بەیاننامەی كۆتایی كۆبونەوەكەدا هاتووە: هەڵوەشانەوەی سیاسەتی جیاكاری نەتەوەیی‌و نەهێشتنی شوێنەوارە سیاسی و دیمۆگرافییەكانی، چونكە هەوڵدان بووە بۆ گۆڕینی واقیعی نەتەوەیی‌و مێژوویی ناوچەی كوردستانی عێراق. چارەسەركردنی كێشەی كورد بەشێوەیەكی دادپەوەرانە، بەخشینی مافە سیاسی‌و نەتەوەییەكان بەكورد لەڕێگەی جێبەجێكردن‌و پەرەپێدانی بەندەكانی رێككەوتننامەی یازدەی ئازاری (1970).
لەبارەی یەكهەڵوێستی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی، نوسەر دەگەڕێتەوە بۆ راپۆرتێكی ئاژانسی رۆیتەرز كە لە (3/شوبات/1997) بڵاوكراوەتەوەو تیایدا هاتووە: جگەلە روخاندنی رژێمی سەدام، هیچ ئامانجێكی یەكگرتوو نییە كە ئۆپۆزسیۆنی پەرتبووی عێراق لەڕووی جوگرافی‌و فیكرییەوە یەكبخات.. ئۆپۆزسیۆنە عێراقیەكان لە ئەوروپاو رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا پەرت‌و بڵاو بوون. هەمووان بۆ عێراقی دوای سەدام دیدگای جیاوازیان هەیە.
گارنەرو بریمەر
دوای روخاندنی رژێمی بەعس لە ساڵی (2003)، هێزەكانی ئەمەریكا جەی گارنەریان بە حاكمی سەربازی عێراق دیاریكرد. بەتی دەڵێت: گارنەر ئەفسەرێكی ئەمەریكی دۆڕاو بوو، نەیدەزانی چی روویداوەو چی روودەدات لەعێراقدا. بۆیە دوای چەند هەفتەیەك گۆڕییان و حاكمێكی مەغروریان بەناوی پۆڵ بریمەر دانا.
ناوبراو بەتوندی رەخنە لە بریمەر دەگرێت‌و دەڵێت: لە رۆژە رەشەكانی سەرەتای دەستبەكاربوونیەوە بەبێ شەرم تۆوی تایەفەگەری چاند، لەهەمبەر هەموو شتێكدا نەزان بوو. بەر لەوەی بزانێت سەركردەی پارتە ئاینی‌و نیشتیمانییەكانی ژێر خێوەتی ئۆپۆزسیۆن لە تاراوگە كێ بوون، بەدوای ناسنامەی "ئاینی"دا دەگەڕا... تەنانەت جارێكیان لە سەركردە كوردەكان پرسیاری هاوڕێ عەزیز محەمەدی كردبوو، ئەوانیش وتبوویان ئێستا حەمید مەجید موسا سەرۆكی حزبی شیوعی عێراقە.
ئەزمونی ئۆپۆزسیۆن لە دەسەڵاتدا
نووسەر كاتێك دێتە سەر باسكردنی ئەزمونی حكومڕانی پارتە عێراقییەكان لەدوای روخانی رژێمی بەعس، دەڵێت: بەڕوون و راشكاوی دەڵێم هیچ ئاڵوگۆڕێكی راستەقینە رووینەدا... چونكە سیاسیەكان دوای ئەوەی لە تاراوگە نزیك‌و دورەكانیانەوە گەڕانەوە بۆ نیشتیمان، كەوتنە دابەشكردنی ئەو "غەنیمەت"ەی داگیركەرەكان بۆیان دابینكردبوون... كەوتنە كۆكردنەوەی ریزەكانیان‌و ئەو چەپڵەلێدەرانەی لە رێكخستن‌و قەوارەكانیاندا بەدوایانەوە بوون، لەپێناوی دەسكەوتنی "پارچەیەك لە كێكی پۆستەكان"، هەروەها لەپێناوی ئەو دەستكەوتانەی كە فەرمانگەی بڕیاری بیانیەكان بۆی دابین دەكردن.
لە بەشێكی دیكەی بیرەوەرییەكانیدا، نووسەر باس لە دروستكردنی هێزی میلیشیا دەكات‌و دەڵێت: سیاسەتمەدارە عێراقیە گەڕاوەكان بۆ نیشتیمان تەنها بە پۆستەوە نەوەستان، بەڵكو دەستیانكرد بە پێكهێنانی رێكخستنی شێوە سەربازی‌و میلیشیا، وەكو ئامادەسازییەك بۆ شەڕێكی گریمانەكراو، لەدۆخێكدا ئەگەر هاتوو پرۆسەی سیاسی ئاشتیانە شكستیهێنا... لەسەرەتادا ئەم میلیشیانە لەژێر رووپۆشی "بەرەنگاربونەوەی داگیركەر"دا دەركەوتن، لەكاتێكدا هۆكارە راستەقینەكەی پشت ئەو پاساوەیان حەشاردابوو. ئێمە ئەو گروپ‌و میلیشیایانەمان لە شەقامەكاندا بە چەكەوە دەبینی‌و تیمەكانی مەرگ لەپێشیانەوە بوون.
د.بەتی رەخنە لە پەرلەمانی عێراق دەگرێت و دەڵێت پەرلەمان هیچ رۆڵێكی نەبوو، تەنها سەرقاڵی موهاتەرات و دواخستنی پەسەندكردنی بڕیارە گرنگەكان بوون كە پەیوەندیداربوون‌و ژیانی رۆڵەكانی گەلیان رێكدەخست.. لەبری ئەوە سەرقاڵی پەسەندكردنی ئەو بڕیارو یاسایانە بوون كە پەیوەندیداربوون بە موچەو دەرماڵەو خانەنشینی‌و ژمارەی پاسەوانی پەرلەمانتاران و پاسپۆرتی دیبلۆماسی بۆ خۆیان‌و خێزانەكانیان بەدرێژایی ژیانیان.
یەكێكی دیكە لە سیماكانی پرۆسەی سیاسی دوای كەوتنی بەعس بەوتەی بەتی بەكارهێنانی دەزگاكانی میدیا بوو لەلایەن پارتە سیاسیەكان‌و حكومڕانانەوە، لەوبارەیەوە دەڵێت: هەر سەرۆك وەزیرانێكی حكومەتەكانی پێشوو دواتر خاوەنی كەناڵی تەلەفزیۆنین، هەر وەزیرێك رۆژنامەو كەناڵی خۆی هەیە، زۆرینەی سەركردەی حزبەكان‌و بزوتنەوە سیاسیەكان زیاتر لە كەناڵێكیان هەیە. ئەمەش لە هیچ دەوڵەتێكی دیموكراتی یان دیكتاتۆری دیكەی جیهاندا نایبینین.
ئەو راشكاوانە دەنوسێت: لەئێستادا خواستەكانی گەل بە تەواوی ونن، سیاسەتمەدارەكانی قۆناغی داگیركردن ئاوڕیان لێنەدایەوە، ئەوانەی كە لە تاراوگە دۆست‌و هاوپەیمانی یەكتر بوون، بەڵكو هەگبەیان ئامادەكردبوو بۆ دەستكەوتەكانی كۆتایهاتنی داگیركاری‌و كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا... ئەوان قەیرانە سیاسیەكانیان قوڵتر كردەوەو بە پێچەوانەی هەنگاونان بەرەو عێراقێكی دیموكراسی فرەیی فیدراڵی ئازاد هەنگاویان هەڵێنا، وڵاتیان لەسەر رێگایەكی نادیار دانا‌و كەس نازانێت چارەنوسی بەرەو كوێ دەچێت... لەئێستادا عێراق لەپشت دیوارەكانی زیندانێكی گەورە دەژێت‌و گەل بە تونێلێكی تاریكدا دەڕوات، بەڵام داخراو نییە.
سەرهەڵدانی دیجلە و داعش
شەش ساڵ لەمەوبەر داعش بەشێكی زۆری عێراقی داگیركردو شەڕێكی كاولكەری بەدوای خۆیدا هێنا، بەتی هۆكاری دەركەوتنی داعش دەگێڕێتەوە بۆ: ناكۆكی نێوان پێكهاتە سیاسیەكان، ململانێ‌‌و سیاسەتی پشك پشكێنە، سیاسەتی تایەفەگەری. لەو میانەیەشدا نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووتری عێراق بە بەرپرسیاری یەكەمی ئەو دۆخە دەزانێت. بەهۆكاری ئەوەی ئاوڕی لە خواستی خۆپیشاندەرە سووننەكان نەداوەتەوەو لەوێوە داعش گەرای خۆی داناوە.
دوای هەشت ساڵ لە حكومڕانی مالیكی، حەیدەر عەبادی بووە سەرۆك وەزیرانی عێراق. نوسەر باس لە كارو هەنگاوەكانی عەبادی دەكات، بەڵام بەوە تۆمەتباری دەكات كە پەیوەندی‌و هاوبەشی نێوان هەولێرو بەغدای تێكدا، لە رێكارە دیموكراتیەكان دوركەوتەوە، لە زمانی برایەتی‌و هاوكاری نێوان لایەنە نیشتیمانییەكان دوركەوتۆتەوە. بۆ ئەوەش نمونە بە دروستكردنی هێزی دیجلە بۆ ناوچە جێناكۆكەكان دەهێنێتەوەو بە پێشێلكردنی دەستور ناوی دەبات.
لەكۆتایدا دەڵێ: پێویستە سیاسەتكارانی عێراق نەرمی بنوێنن و راشكاو و راستگۆ بن، ئاگاداری ئەزمونی ساڵانی رابردوو بن و پەندی لێ وەربگرن‌و هۆشیار بن، هەروەها پێویستە ئەخلاق لە سیاسەت جیانەكەنەوە. لەڕاستیدا راشكاوی و پابەندبوون بە بەهاو ناسنامەی نیشتیمانی، كلیلی متمانەیە لەنێوان ئەو هێزە سیاسیانەدا كە بەدرێژایی چەندین ساڵ لەدژی رژێمێكی دیكتاتۆری جەنگاون، لەپێناوی روخاندنی و بیناكردنی عێراقێكی نوێدا... وەلێ پرسیارەكە ئەوەیە سیاسیەكانی عێراقی نوێ چی دەكەن: هەر بە دۆست لە تاراوگە و دوژمن لە نیشتیمان دەمێننەوە؟